մաս7

մաս7

Ճշմարտացիություն — ահա այն հիմնական գիծը, որով ժողովուրդն օժտում է իր հերոսներին։

Էպոսի հերոսներն օժտված են բոլոր մեծ մարդկանց, առավել ևս ժողովրդական զանգվածներին հատուկ արդարամտությամբ ու մեծահոգությամբ։ Հիշենք, թե ինչպես Մհերը չի ուզում զինված գոտեմարտել առյուծի հետ։ Նա դեն է նետում սուրը, և մարդ ու գազան հավասար գոտեմարտի են մտնում իրար հետ։ Հիշենք, թե ինչպես Դավիթը նախ քնից արթնացնում է հակառակորդի բանակը և ապա նետվում մարտի։ Դավիթը նույնքան արդարադատ է նաև գազանների նկատմամբ, գազաններին չի կարելի սպանել գազանանոցում, որովհետև նրանք գերիներ են, իսկ գերիներին չի կարելի կոտորել։ Էպոսի հերոսների մեջ խոսող այս մե–

[էջ XLV]

ծահոգությունն ու արդարամտությունը դրսևորված է նրանց մղած թեժ ճակատամարտերի պահերին անգամ։

Ժողովուրդն իր հերոսներին նկարագրելիս ճշմարտացիորեն երևան է հանում նաև նրանց թույլ կողմերը։ Մհերը լավ իմանալով, որ ինքը պարտավոր է տուն վերադառնալ անարատ վիճակում, այսուհանդերձ տեղի է տալիս նենգավոր Իսմիլ խանումի գայթակղությանը և խմում է գինին։

Էպոսի հերոսներն իրենց առաքինություններով առանձնապես թանկ են մեզ` սովետական մարդկանց համար։

Հիշենք, թե ինչպես Սանասարն ու Բաղղասարը իրենք են տքնում (այդ հատկությունն ավանդում են նաև իրենց թոռ Դավթին), հսկայական ապառաժներ են կրում-բերում, որպեսզի նախ չքավորների համար տներ կառուցեն, ապա իրենց համար ամրոց։

Եթե նրանք իրոք ֆեոդալներ լինեին, ապա հազիվ թե այդ ձևով վարվեին։ Նախ տներ չէին շինի չքավորների համար, որ նրանց չայրեր ամռան արևը, ապա՝ իրենց համար դղյակ։

Էպոսում հիանալի կերպով զուգակցված են աշխատանքից հառնող հերոսությունը ռազմի դաշտում ցուցաբերված հերոսության հետ, որը մեզ համար առանձնապես թանկ է, մենք գիտենք, որ միայն այս հերոսությամբ են զորավոր այն անունները, որ մենք հպարտությամբ ենք արտասանում, այն մարդկանց անունները, ովքեր այսօր մուրճ են բռնում, վաղը սրախողխող կանեն ոսոխին, այսօր դարբնի սալի հետ են կապված ոչ թե շղթայով, այլ աշխատանքի հանդեպ ունեցած սիրով, իսկ վաղը կսավառնեն եթերում, որպեսզի բնաջնջեն մայր երկրի սահմանները խախտողներին։

Սակայն մեզ համար Սասնա հերոսները թանկ են մի այլ պատճառով ևս։ Նրանք թանկ են ժողովրդի հետ ունեցած իրենց միասնության գիտակցությամբ, այն ժողովրդի, որի զավակներն են իրենք։

Մասսաների հետ ունեցած կապը դրսևորված է էպոսի ամենահիասքանչ տեսարանում, երբ Դավիթը, Մըսրա Մելիքի դեմ կռվի գնալուց առաջ, հրաժեշտ է տալիս համաքաղաքացիներին ու համագյուղացիներին, անսահման սիրո ու խանդաղատանքի խոսքեր ասելով նրանց.

Դավիթ էլավ, թռավ վեր իր ձիուն,
Աստծու անուն տվեց,
Դարձավ, առավ խաթրը քաղքըցոց,
Դարձավ, առավ խաթրը գեղացոց,
Առավ Դավիթ խաթրը մարդ ու կնկըտոց. ասաց.
— Աղբերնե՜ր, քուրե՜ր, դուք մի՛ վախենաք,
Աստծու կամքով կ’էրթամ ես կռիվ.
0՜, քուրեր, դուք կացեք բարով,
Դուք ինձի քուրությո՛ւն եք արե.

[էջ XLVI]

0՜, մերեր, դուք կացե՛ք բարով,
Դուք ինձի մերությո՛ւն եք արե։
Բարի՛ դրկիցներ, դուք կացե՛ք բարով,
Դուք կացե՛ք բարով մեծ ու պստիկով.
Իմ դուռ-դրկիցներ, ձեր էրես շա՛տ եմ թռեր,
Ինձ հալա՛լ արեք։
Բարի տանտիկիննե՜ր, ինչ հա՛ց կը թխեք,
Դավթի անուն հիշեցեք։
Ջահելնե՛ր, դուք է՛լ, ինչ որ քե՛ֆ կ’անեք,—
Դավթի անո՛ւն հիշեցեք։
Իմ քուրե՛ր, մերե՜ր, իմ լա՛վ դրկիցներ,
Մնացե՛ք բարով։

«ՍԱՍՈԻՆՑԻ ԴԱՎԻԹԸ» ԵՎ ՄՅՈԻՍ ԺՈՂՈՎՈԻՐԴՆԵՐԻ ԷՊԻԿԱԿԱՆ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԸ

Հայկական էպոսի տեղը հազարամյակների ընթացքում ստեղծված մյուս վիպերգությունների շարքում որոշելու համար ամենից առաջ անհրաժեշտ է քննության առնել այն նմանությունը, որ գոյություն ունի հին Հայաստանի կոսմիկական առասպելների և մյուս ժողովուրդների առասպելական հնագույն պատկերացումների միջև։

Ավելի ճիշտ կլինի, եթե այս հարցերի քննարկումն սկսենք «Սասունցի Դավթի» նախահիմքը կազմող տարրերից, որոնք ստեղծվել են էպոսի պատմական մասի գոյացման ժամանակից շատ հեռու ընկած շրջանում։ Այդ տարրերն ստեղծվել են այն դարաշրջանում, որը նախորդում է ոչ միայն հայ ժողովրդի գոյացմանը, այլև հետագայում հայ ժողովրդի կազմի մեջ մտնող տոհմերի ձևավորմանը։

Խոսքն առասպելական այն կերպարանքի մասին է, նրանց միջև բորբոքված այն պայքարի, որը ծագել է մարդկային հասարակության զարգացման ընթացքում, արտահայտել այդ հասարակության պատկերացումները շրջապատող բնության երևույթների մասին։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչպե՞ս են ծագել այդ կերպարները, ինչո՞վ բացատրել տարբեր ժողովուրդների ստեղծած առասպելների ու առասպելական պատկերացումների նմանությունը, ի՞նչ չափով կարելի է խոսել այդ զրույցների ու պատկերացումների փոխառյալ լինելու մասին, որքանո՞վ են անկախ հիշյալ պատկերացումներն այն ժողովուրդների, որոնք իրարից հեռու են աշխարհագրական կամ ժամանակային անորոշ տարածությամբ։

Հիշենք այն խոսքերը, որ Լենինն ասել է ռուսական բիլինաների տեքստը աչքի անցկացնելուց հետո։ Նա գտնում է, որ անհրաժեշտ է այղ բոլորն «ընդհանրացնել», «դիտել սոցիալ-քաղաքական տեսանկյունով»,

[էջ XLVII]

որ «այդ նյութի հիման վրա հրաշալի հետազոտություն կարելի է գրել ժողովրղական իղձերի և սպասելիքների մասին։ Այդ իսկական ժողովրդական ստեղծագործություն է, որ այնքան պետքական և կարևոր է մեր օրերում ժողովրդական հոգեբանության ուսումնասիրության համար»1։

Լենինի առաջադրած հարցերի կարևորությունը պարտավորեցնում է հատուկ խնամքով և զգուշությամբ, բայց և միևնույն ժամանակ հետևողականորեն մոտենալ դրանց լուծմանը։

Կար ժամանակ, երբ ամբողջ աշխարհում տիրապետող արևմտաեվրոպական բուրժուական գիտությունը և նրան հետևող կիսաֆեոդալական – կիսաբուրժուական ռուսական գիտությունը (որոշ բացառությամբ) այս հարցը լուծում էին չափազանց հասարակ ձևով, այնպես ինչպես լուծվում է տարբեր լեզուների իրար հետ ունեցած ազգակցության հարցը։ Ամեն ինչից բարձր դասելով հնդեվրոպական ժողովուրդների բնածին ընդունակությունները, օժտվածությունն ու կուլտուրան և կյանքի իրավունք տալով Հին Արևելքի այսպես կոչված սեմական ժողովուրդներին,— նրանք լույսի միակ աղբյուրը, վսեմ գաղափարների միակ ակունքը, կուլտուրայի միակ աղբյուրը համարում էին Միջերկրական ծովի ավազանը, ընդ որում մոռացության տալով, որ գետերը դեպի այդ ծովն են հոսում, ոչ թե սկիզբ առնում այնտեղից։ Եթե նյութական կուլտուրայի ասպարեզում որևէ նվաճում էին ձեռք բերում Միջերկրական ծովի ավազանում և էլի ինչ-որ տեղ բնակվող ժողովուրդները, ապա դրա սկզբնաղբյուրը, այդ «ինչ-որ տեղը» մշտապես համարվում էին Միջերկրական ծովի ժողովուրդներն ու կուլտուրան։

Մյուս ժողովուրդներին հնարավորություն էր տրվում սեփական պատմության հարցերը, սեփական կուլտուրայի հարցերը, սեփական կուլտուրայի դերը լրիվ կապիտուլացնելու գնով հաղորդություն առնել Միջերկրական կուլտուրայի աղայական սեղանից, իրենց պատմական արժեքը չափելով այդ կուլտուրայից ունեցած իրենց կախման չափով։

Միայն դեպի հին տրադիցիաներն ունեցած հակումը կարող է հանգեցնել յուրատեսակ ռևանշի պահանջներին, որոնց ականատեսներն ենք մենք դառնում երբեմն։ Ռևանշիստական պահանջի օրինակ կարող է ծառայել այն սնանկ փորձը, որով ջանում են հաստատել, թե հելլենական աշխարհայացքի հիմքում ընկած տիտանի՝ մարդկության բարօրության համար անձնվիրաբար պայքարող մարտիկի կերպարը փոխ է առնված Կովկասից դեպի Աև ծովի արևելյան ափը հելլենների կատարած ճանապարհորդության ժամանակ, հին Վրաստանում տարածված Ամիրանի առասպելներին ծանոթանալու ընթացքում։

-------------------

1. Վ. Բոնչ-Բրուևիչ, Լենինը պոեզիայի մասին (տե՛ս Н. П. Андреев, Русский фольклор, хрестоамия, 1938, էջ 29:

[էջ XLVIII]

Այս պնդումը վկայում է, որ տվյալ հարցում հին կուլտուրայի ջահակիր և մարդկային ամբողջ կուլտուրայի ակունքը համարվող ժողովուրդներից մեկի անունը ձգտում են նենգափոխել մի այլ ժողովրդի անունով, որը նույնպես բարձր կուլտուրայի ջահակիր ու ստեղծող է և, ինչպես հելլեն ժողովուրդը, ի դեմս իր ոչ նացիոնալիստական խավերի, չի ձգտել իրեն համարել համամարդկային կուլտուրայի միակ ակունքը։

Մարդկային բարօրությանը ծառայող, այդ նպատակի համար իր կյանքը նվիրաբերող հերոս հսկայի գաղափարը աշխարհի բոլոր ժողովուրդների մոտ էլ այս կամ այն ձևով ընդհանուր է, և սա մեզ իրավունք չի տալիս ամերիկյան հնդիկների հերոս Հայավաթի՝ մարդկության ծառայի մասին հյուսված ավանդապետի արմատները որոնելու Բալկանյան թերակղզում կամ Կովկասում, չնայած հելլենները երկրպագել են Պրոմեթեոսին, վրացիները՝ Ամիրանին, աբխազները՝ Աբրսկիլին, հայերը՝ Մհերին։ Նման հերոսի կերպարը, հերոս, որն իր մեջ հայելու կիզակետի նման կենտրոնացնում է բարօրության և մասամբ կրակի համար մարդկության մղած դարավոր պայքարը, անկախ կերպով ծնվել է տարբեր ժողովուրդների միջավայրում, սակայն ծնվելուց հետո հող է ստեղծել իր վրա տեղափոխելու այլ ժողովրդի միջավայրում հանդես եկած համապատասխան հերոսի բնավորության գծերը։ Եվ կասկած չկա, որ Պրոմեթեոսի առասպելի որոշ տարրեր, կարող էին ներմուծված և փոխառնված լինել, հարակցվել հիմնական գծերով արդեն ստեղծված կերպարներին։

Քարին, կրակին, մետաղին նման պայմաններում և տարբեր ժամանակներում տիրապետելը զարգացման նույն ուղին է անցել երկրագնդի զանազան մասերում։ Մարդու մտածողությունը, որը պայմանավորվում է նրա տնտեսական կյանքի զարգացմամբ և որն իր զարգացման ընթացքում նույն ուղիով է ընթանում, աշխարհի տարբեր ծայրերում դրսևորվել է համանման ձևերով, համանման կերպարներով, համանման առասպելներով, այդ կերպարների պայքարն արտացոլող ավանդավեպերով։ Եվ հազարավոր սերունդների կողմից բերնե-բերան պատմվելով, այդ առասպելները, ավանդությունները, բնության, գազանի և մարդու դեմ մարդու մղած պայքարի փորձի այս բոլոր կուտակումները հաճախ մեզ են հասնում զարմանալիորեն նման ձևերով։ Կոսմիկական հնագույն կերպարներում չկա ոչ միայն ժողովրդական, այլև ցեղային տնօրեն, քանի որ դրանք ծագել են այն ժամանակ, երբ տակավին չէին ձևավորվել ո՛չ ժողովուրդները և ո՛չ էլ ցեղերը։

Ինչպես առուն իր հունով հոսելիս իր մեջ է ընդունում այլ առվակներ, շրջանցում կամ իր հոսանքի տակ է առնում ճանապարհին հանդիպած խոչընդոտները, այդպես էլ կոսմիկական կերպարների մասին հյուսված զրույցներն ու առասպելները, հազարավոր մարդկանց, հարյուրավոր սերունդների կողմից պատմվելով, իրենց մեջ են ընդունում նո-

[էջ XLIX]

րանոր գծեր, նորանոր մանրամասնություններ, որոնք հաճախ գալիս են հեռվից, այլ հոսանքից։ Այս առասպելները հազարամյակներ ապրած իրենց ձևով պատմական կյանքի երևույթներն ու իրադարձությունները ծածկում են, միահյուսվում դրանց հետ, առասպելական բնույթ տալիս պատմական դեպքերին, և պատմական երանգավորում մտցնում իրենց, ըստ էության, առասպելական բովանդակության մեջ։

Ժողովրդի պատկերացմամբ, հերոսն իր ուժը ստանում է կենարար տարերքի հետ շփվելուց։ Չափազանց արժեքավոր է Անթեյի ու Սանասարի զուգադրումը։ Ջրով հարուստ, սակայն ցանքատարածություններով աղքատ Հելլադայում Անթեյն իր ուժն ստանում է հողից, իսկ Հայաստանի կյանքի պայմաններում, որտեղ ժողովրդի բարօրությունն ամբողջապես կախված է ոռոգումից, Սանասարի զորության աղբյուրը ջուրն է:

Հանձինս Սանասարի ու Բաղդասարի, տեսնում ենք այն երկվորյակ հերոսներին, որոնք մի շարք ժողովուրդների մոտ ծնվում են հրաշագործ Աղբյուրից։ Դրանք են հունական Դիոսկուրները, Կասդոր ու Պոլիդևկ փրկարար եղբայրները, որոնց օգնությանն են դիմում աղետյալները, և որոնք, ինչպես ենթադրվում է, հանդիսանում են լուսաստղի և իրիկնային աստղի մարմնավորումը։ Դրանց համապատասխանում են Հնդկաստանի Ավշինները և Իրանի Ասփինները։

Կենարար ջուրը կնոջ կերպարով, որը նույնպես կյանք է շնորհում, իր արտացոլումն է գտել գեղեցկուհի Արմաղանի կերպարում, որին վիշապից փրկում է Մհերը, դրանով իսկ փրկելով նաև աղբյուրի ակը։ Սա այն կերպարն է, որ Հունաստանում տեղ է գտել Արգուսի կողմից պահպանվող և Պերսեուսի կողմից փրկված Անդրոմեդի առասպելում։

Ինչպես մեզ հասած և ամենօրյա գործածության մեջ գտնվող այս կամ այն բառի մեջ հաճախ արտացոլվում են խոր հնությունից եկած երևույթներ, վաղուց վերափոխված հասկացողություններ, այնպես էլ ժողովրդական բանահյուսության պատառիկներում պահպանվում են մարդու այն աշխարհընկալման արտահայտությունները, որ հատուկ են եղել նրան զարգացման վաղ էտապներում։ Ի թիվս նման մնացուկների և ժողովրդի հիշողությամբ մեր օրերը հասած բեկորների, մենք հանդիպում ենք նաև առասպելական հնագույն ըմբռնումների, որոնք անչափելիորեն ավելի հին են, քան մեկ ու կես հազարամյակ գոյություն ունեցող հայ գրականության հնագույն հեղինակների հաղորդումները։

«Սասունցի Դավիթ» էպոսում, ինչպես ժողովրդական ներքնախավերից եկող հնադարյան յուրաքանչյուր այլ վիպերգության մեջ, արտացոլված են թե՛ դիցաբանության ու կոսմոգոնիայի առավել լիակատար, ծավալուն պատկերը, թե՛ առասպելաստեղծության զարգացման փուլերը, թե՛ կոսմոգոնիական մտապատկերների այն տարրերը, որոնք իրենց արտացոլումը չեն գտել հայ պատմիչների թանկարժեք աշխատություն-